"Psi park" Sofi Oksanen to wstrząsająca opowieść o nierównościach we współczesnym świecie, w którym dla bogatych nie ma zbyt wysokiej ceny za szczęście, a pozostali nie mogą być nawet pewni jutra. Gdzie tak blisko leżą: Finlandia – najszczęśliwszy kraj na ziemi, w którym nawet psy mają własne parki – i Ukraina, w której by przetrwać, ludzie pracują w nielegalnych kopalniach i wystawiają na sprzedaż własne życie. To poruszająca i trzymająca w napięciu opowieść o ukraińskich kobietach z Donbasu i ich najtrudniejszych wyborach. W "Psim parku" pisarka opowiada o kontraście wyniszczonego Wschodu i dostatniego Zachodu Europy i o tym, jak bogaci od lat eksploatują biednych. To wstrząsająca opowieść o świecie, w którym ciało kobiety jest tylko towarem. Historia o pragnieniu ucieczki do lepszego świata staje się jeszcze bardziej aktualna, kiedy wiemy, że sytuacja matek surogatek i ich dzieci w Ukrainie jest obecnie dramatyczna. Poniżej prezentujemy fragment książki. DNIEPROPIETROWSK 2006 Dyrektorka firmy rozłożyła na stole stos zdjęć moich bliskich. Nie byłam na to przygotowana; nie przypuszczałam, że podczas rozmowy kwalifikacyjnej będę przeglądać ze swoją potencjalną przełożoną przyniesione fotografie. Zdjęć ojca nie widziałam od lat. – Wszystko w porządku? – zapytała i dopiero wtedy się zorientowałam, że zakryłam usta dłonią. – Po prostu za nim tęsknię. (…) Dyrektorka odsunęła zdjęcia w moją stronę. – Twoja matka to doskonały dowód na to, że fotogeniczność jest dziedziczna, podobnie jak twój ojciec w młodości. Co się stało potem? A co z tym Śnieżnem? – Tak naprawdę nigdy tam nie mieszkaliśmy. – W swoim CV napisałaś, że chodziłaś tam do szkoły. – Tylko przez chwilę. – Ale twój ojciec pochodzi ze Śnieżnego, tak samo jak jego rodzice? Jak to się w ogóle stało, że się tam przenieśliście? Z Tallinna, i to w latach dziewięćdziesiątych? Pokręciła głową. Z jej pytania wynikało, że moja rodzina nie sprawia na niej wrażenia racjonalnej, zresztą sama miałam podobne odczucie. To była głupia decyzja – i wciąż za nią płaciłam. Moje szanse na wyrwanie się z domu ciotki nie wyglądały najlepiej. Nie potrafiłam określić, o jaką pracę zabiegałam, bo właściwie wciąż nie wiedziałam, z czym ona ma się wiązać. Ale im dłużej rozmawiałyśmy, tym bardziej docierało do mnie, o co mogło chodzić – i dlaczego Śnieżne ma takie znaczenie. – Zdjęcia płuc. Mówi ci to coś? Zmarszczyłam czoło zdezorientowana, choć już przeczuwałam, co ona ma na myśli. Ojciec patrzył na mnie z biurka. W młodości sam wywołał swoje zdjęcia, które teraz zwijały się na krawędziach jak kawałki kory. Na niektórych widać było trójkątne narożniki, bo matka wyjęła te fotografie z albumów. – Mieliśmy kiedyś klienta, amerykańskiego naukowca ukraińskiego pochodzenia. Zajmował się ochroną środowiska i szukał dawczyni z Kadijewki w Donbasie, skąd pochodziła jego rodzina. To tuż obok Śnieżnego – ciągnęła dyrektorka. – Potem zmienił zdanie i wybrał dziewczynę z najmniej zanieczyszczonego okręgu w Związku Radzieckim, czyli spoza Ukrainy. Chciał uniknąć ryzykownego materiału. Część zachodnich klientów ma dużą świadomość ekologiczną. Jeśli zaczynają szukać w sieci czegoś o Śnieżnem, raczej nie znajdują dobrych informacji. Chcesz sama spróbować? "Psi park" Ekran komputera stacjonarnego został odwrócony w moją stronę. – Spójrz. Dyrektorka wystukała na klawiaturze parę wyrazów i ekran zalał się obrazami, które każdego przyprawiłyby o dreszcze. Zupełnie jak ostatnie fotografie mojego ojca. – Nasze biuro specjalizuje się w obsłudze klientów zagranicznych, a takie widoki nie robią na nich najlepszego wrażenia. Budzą wątpliwości, że nasze dziewczyny są zmotywowane pieniędzmi, że nie robią tego z powołania. Śnieżne wydaje się biednym miastem bez perspektyw. Już miałam wstać z krzesła, kiedy dyrektorka przeszła do omawiania dalszych planów agencji. Czyli rozmowa jeszcze się nie skończyła. Kobieta dała mi tylko do zrozumienia, jak się sprawy mają, jasno wskazując czynniki pomniejszające moją wartość, a teraz, kiedy już przedstawiła surowe fakty, przyszła kolej na złagodzenie tonu, swobodną opowieść o tym, jak otworzyła działalność w największych metropoliach czasów sowieckich: Dniepropietrowsku i Charkowie, gdzie znalazła ludzi kompetentnych i chętnych do pracy, bo wraz z upadkiem imperium specjaliści nagle stracili zatrudnienie. Mieszkańcy przyjęli jej plany z radością, cieszyli się nawet zwykli ludzie: dzięki niej nie wszyscy lekarze uciekli na Zachód. Wsłuchując się w jej słowa, poczułam, że zaczynam się interesować tą pracą, już nie tylko ze względu na pensję. Fascynowała mnie ta kobieta, jej godny podziwu talent, umiejętność wykorzystania możliwości. W tamtej chwili zrodziła się moja wiara w nią. Chciałam być taka jak ona. – Czy wiesz, że pierwsze dziecko z probówki we Wspólnocie Niepodległych Państw urodziło się w Charkowie? Nasz personel medyczny i naukowcy należą do najlepszych na świecie. Jak myślisz, czy to wystarcza zagranicznym klientom? Oczywiście, że nie. Dlatego musimy zmienić nasz sposób działania – wyjaśniała. – Oni wypytują nas o wody gruntowe, zanieczyszczenie środowiska, problemy wywołane przez kopalnie i wpływ wszystkich tych czynników na genotyp. Ale dla nich nie musimy budować bunkrów na zbiorniki z azotem jak dla Rosjan. W biurze w Kijowie na przykład nie ma takiej potrzeby, bo tamtejsza nowa klientela to głównie ludzie z Zachodu, i to właśnie oni stanowią naszą zasadniczą grupę docelową. Zastanawiałam się, jak mogłabym zwiększyć swoje szanse. – Dniepropietrowsk na pewno daje lepsze wyniki w wyszukiwarkach obrazów – zauważyłam ostrożnie. – To w końcu wspaniałe miasto, zawsze takie było. Obawiałam się, że lata spędzone w Śnieżnem mogą odbić się na wynikach badań krwi, zdjęciach płuc i w testach, o których nic nie wiedziałam, i praca ta pozostanie jedynie w sferze marzeń. Mój strach nie miał racjonalnych podstaw, po prostu nie zdążyłam gruntownie przemyśleć sprawy. Koordynatorka, z którą rozmawiałam przez telefon, tak bardzo zachwyciła się moimi zdjęciami, że wyobraziłam sobie, iż od razu dostanę pieniądze do ręki i wrócę na wieś tylko po to, żeby powiedzieć mamie, że nie będzie już potrzebować od Iwana żadnej pożyczki. Moje opcje były ograniczone. Oczywiście mogłabym poszukać hojnego męża, ale na to potrzebowałabym czasu, poza tym miałam już dość zachodnich samców po latach, kiedy byłam modelką. Potem przypomniało mi się niejasno, że może jednak wiem o czymś, co mogłoby podnieść moją wartość. O czymś, co przekonałoby dyrektorkę, że nadaję się do tej branży. – Zostałam zaszczepiona, na wszystko. Jeszcze w Tallinnie. – Co masz na myśli? – We wstępnym formularzu kwalifikacyjnym nie ma pytań o szczepienia, nikt nie poprosił mnie o zaświadczenia. To błąd. Nadaję się na surogatkę, nawet jeśli nie mogę być dawczynią. Kobieta zamrugała nerwowo. Nie pomyślała o tym. Może miałam jeszcze szansę. Jeśli nie teraz, poszukam innej agencji – przynajmniej będę już wiedzieć, jakie kandydatki są najbardziej cenne. Wszystko, co ma związek ze Śnieżnem, całkowicie wymażę z życiorysu. Albo znajdę gdzieś mniej ekskluzywne biuro. Może takie też istnieją. – Jeżeli jeszcze nie spotkały panią z tego powodu kłopoty, to miała pani szczęście – ciągnęłam, wskazując głową na zdjęcie ojca. – Jego przyjaciel był zaangażowany w biznes szczepionkowy. Dziewczęta z Donbasu stanowią ryzykowny materiał nie ze względu na zanieczyszczenia, a raczej dlatego, że miejscowi są podejrzliwi wobec szczepionek, a połowy dzieci w okolicy w ogóle się nie szczepi. Inne z kolei dostają ten sam zastrzyk zbyt wiele razy, bo szkoły weszły w szczepionkowe interesy. Do czego może doprowadzić to, że ktoś dostaje szczepionkę na różyczkę w każdym roku szkolnym? A co, jeśli niezaszczepiona dawczyni zachoruje w trakcie procedury? Na pewno pani wie, że ciąża i różyczka to fatalne połączenie. Dyrektorka zacisnęła usta i spojrzała na mnie zupełnie inaczej niż wcześniej. – Mądra z ciebie dziewczyna – powiedziała. Na jednym z jej kłów mignął kleks szminki. Uśmiechnęła się – do mnie i do rysujących się możliwości – a ja modliłam się w myślach do Świętej Panienki. To musiało się udać. – W kwestii twojego ojca musimy coś wymyślić. Podobnie ze Śnieżnem. Trzeba o nich zapomnieć. Twoim dziadkom ze strony ojca trzeba znaleźć inne pochodzenie. Wyjechałaś z Tallinna do Paryża, prawda? Zupełnie jak Carmen Kass. Nie rozumiałam, do czego zmierza. Oczywiście słyszałam o Kass. Agent z Mediolanu odkrył ją w tallińskim supermarkecie. Jako modelka miała więcej szczęścia ode mnie. Albo więcej rozumu. Omówiłyśmy wszystkie istotne szczegóły. Jeśli klienci będą wypytywać o katastrofę w Czarnobylu, miałam powiedzieć, że mieszkałam wtedy z rodziną w Tallinnie. Stamtąd przenieśliśmy się potem do Mikołajowa, bliżej siostry ojca, która rzekomo nie dawała sobie sama rady z opieką nad starymi rodzicami. Ponieważ nowszych ujęć ojca nie można było pokazać, jego śmierć umiejscowiłyśmy w roku, w którym wyglądał jeszcze w miarę dobrze. Na drzewie genealogicznym znalazło się miejsce dla kuzyna, który zginął na wojnie w Afganistanie, ale już fakt, że ciotka postradała zmysły po tym, jak przywieziono go do domu w cynkowej trumnie, a z jej zaplombowanych dziur wypełzały robaki, został przemilczany. Klientów interesowały trzy kolejne pokolenia, dlatego najlepiej, żeby w rodzinie nie występowały już żadne inne nienaturalne zgony, a tym bardziej choroby, które ktoś mógłby uznać za dziedziczne – czy to fizyczne, czy psychiczne. – Jeżeli ktoś jest w więzieniu, powiedz o tym teraz. – Pobyty w więzieniach nie są dziedziczne. – Ale agresja tak. A klientom lepiej nie powtarzaj tego żartu. Wiedziałam, co miała na myśli. U nas przyzwoici ludzie siedzą za kratkami, a nieprzyzwoici – w parlamencie. Kiedy zapytałam, czy w takim razie drzewa genealogiczne wszystkich Ukraińców trzeba wymyślać od nowa, wybuchła radosnym śmiechem, któremu akompaniowało brzmiące jak letni deszcz bębnienie jej paznokci o blat stołu. – Ludzie z Zachodu nie potrafią tak myśleć. Ojciec dawczyni musi mieć legalne miejsce pracy. Nawet nie pytam, w jakim wypadku zginął twój ojciec ani gdzie do niego doszło. Nasze kopanki to nic, czym warto by się chwalić. Bo to tam twój ojciec pracował, w nielegalnej kopalni, prawda? – Nic takiego nie powiedziałam. – A co z tym więzieniem? – Ojciec zdążył umrzeć, zanim trafił za kratki. – Nie jesteś pierwszą córką górnika, która się do mnie zgłasza, ani pierwszą, której rodzina utrzymuje się z kopanek. Doskonale rozumiałam, że historia ojca nie pasowała do mojego portfolio, jeśli miałam przyciągnąć najlepiej płacących klientów. W obraz, jaki oni chcieli ujrzeć, nie wpisywało się zarówno pijaństwo, jak i samobójstwa – ani te prawdziwe, ani dokonane z czyjąś pomocą – nie wspominając już o nielegalnych kopalniach czy uprawach maku. – Zapomnijmy o tym wszystkim i skupmy się na wymyśleniu ci odpowiedniego wykształcenia. Nieukończona szkoła podstawowa nie wystarczy. Co powiesz na historię, że rzuciłaś pracę modelki na rzecz studiów i ukończyłaś, dajmy na to, Uniwersytet Lingwistyczny w Kijowie? Zdałam test. Przyjęli mnie. Szefowa nazwała mnie „dziewczyną jak z wystawy” i chciała, żebym przeprowadziła się do Kijowa, gdzie można lepiej służyć zagranicznym klientom, obiecała mi nawet zaliczkę. Zrozumiałam, że będę mogła dać matce pieniądze, dostanę własne mieszkanie z łazienką, znowu będę miała bieżącą wodę i nową komórkę zamiast starej, która już ledwo dyszała. Czekało na mnie jedzenie w restauracjach, espresso i życie dorosłej kobiety – nie córki, która wróciła pomieszkiwać kątem u rodziny. Foto: Toni Harkonen / Materiały prasowe Sofia Oksanen Szefowa załatwiła papiery potwierdzające, że jestem nauczycielką angielskiego i francuskiego, co – biorąc pod uwagę moje umiejętności językowe nabyte podczas pobytu za granicą – wydawało się całkiem wiarygodne, a według zaświadczenia o dochodach nauczałam języków na kursach wieczorowych. Kupiony w banku wyciąg z konta wystarczył, żeby dostać wizy. Na widok kwoty roześmiałam się z niedowierzaniem. Zaczynałam sprawiać świetne wrażenie, tak samo jak mój ojciec. W papierach widniało na jego temat, że zginął w wypadku na budowie, a ostatnim miejscem, w którym pracował, było przedsiębiorstwo budowlane Mycoli. Szefowa twierdziła, że to dobry partner do współpracy w sytuacjach, kiedy dane dziewczyn wymagały niewielkich korekt. I tak oto Śnieżne zostało wymazane z biografii mojej i mojej rodziny, zupełnie jakby żadne z nas nigdy nie postawiło tam nogi. Chociaż wcześniej byłam gotowa na wszystko, teraz cieszyłam się, że zachowam wątrobę i jajniki i że nie będę zmuszona pukać do drzwi biur matrymonialnych. W porównaniu z tym oddanie paru komórek jajowych było śmiesznie proste. Nie powiedziałam nikomu o swoich procedurach. Później nikt nie pytał, jak dostałam się do branży. Szefowej zdarzało się czasem powiedzieć, że zatrzymała mnie natychmiast, gdy tylko zdała sobie sprawę z tego, jaka ze mnie bystra i światowa poliglotka; i wszyscy sądzili, że pracę w biurze zaczęłam od razu jako koordynatorka. To, co oddałam, było zupełnie nieistotne, a wraz z rozwojem kariery czułam coraz mocniej, że jeśli o tym opowiem, spadnę z powrotem do poziomu innych dziewczyn. Po prostu stracę autorytet. Nie okłamywałam nikogo z premedytacją. Uważałam, że te upiększenia to nieszkodliwe kosmetyczne poprawki, jakich wszyscy się dopuszczali.